Niagara Falls, "Skała: Pomnik pamięci Pionierów" (Niagara Falls, Pierre (The Rock): Pioneer Memorial Monument)

LOKALIZACJA: Kanada (Canada)

AUTOR: Edward Koniuszy

Lokalizacja/Adres: przed Niagara Falls Art Gallery; 8058 Oakwood Drive, Niagara Falls

Data powstania:  1.06. 1982
Dane techniczne: dolomit

Opis

Pomnik został odsłonięty przez premiera Kanady Pierre’a Trudeau z okazji 200-lecia państwowości Kanady. Poświęcony jest ukraińskim pionierom osadnictwa w Ameryce Północnej. Temat wiąże się z umiejscowieniem monumentu: stanął przed siedzibą Kurelek’s Gallery, poświęconej zmarłemu w 1977 r. Williamowi Kurelekowi, wybitnemu kanadyjskiemu malarzowi i ilustratorowi pochodzenia ukraińskiego. Polski rzeźbiarz Edward Koniuszy, żyjący w Kanadzie od roku 1958, tą swoistą stelą złożył hołd przyjacielowi–artyście, zarazem dając wyraz braterstwa dwóch narodów słowiańskich na nowej ziemi. Przez autora pomnik nazywany był Skałą, zapewne nie tylko w nawiązaniu do twardego kamienia, w pracy z którym Koniuszy się specjalizował, lecz także ze względu na swoje fundamentalne przesłanie.

Prace nad pomnikiem rozpoczęły się wkrótce po śmierci Kureleka i trwały przez trzy sezony letnie. Koniuszego łączyła z tym artystą nie tylko przyjaźń, ale także sposób postrzegania sztuki. Obydwaj inspiracji szukali w przyrodzie (wspólnie też wędkowali ) i dociekali podstawowych prawd o miejscu człowieka w świecie. W pomniku Koniuszy dokonał swoistej syntezy tych poszukiwań. Elementarna ikonografia nawiązuje do rysunkowego stylu Kureleka. Ukazuje modlitwę i pracę jako wartości przywiezione przez ukraińskich imigrantów. Zobrazowane są one w prostych piktogramach, które doczekały się bardzo bezpośredniej wykładni, propagowanej przez obecnie prowadzących galerię (pod nazwą Niagara Falls Art Gallery). Zgodnie z nią ujarzmienie dzikich prerii ukazują kłos pszenicy, koń, piasta koła, ramię żurawia, podkowa (nawiązująca do kształtu i nazwy wodospadu Horseshoe Falls). Oddaniu pracowitości i zaradności osadników mają służyć typowe dla Kanady zwierzęta: bóbr, łoś, sowa i żuraw w locie. Niepokoje pionierów wyraża nietoperz, zadomowienie kot. Wartości duchowe zaś grecki krzyż i wizerunek Madonny z Achtyrki. Znaki te należy jednak traktować mniej dosłownie, jako wyraz harmonii człowieka z naturą i światem duchowym. Stanowią one uniwersum kanadyjskiej twórczości Koniuszego. Kompozycję pomnika, sygnowanego przez Koniuszego, dopełniają portrety. Na jednej z płaszczyzn znalazła się podobizna en face Williama Kureleka. W najwyższej i najbardziej eksponowanej partii rzeźbiarz umieścił profil premiera Trudeau, zapewne jako charyzmatycznego propagatora idei multikulturalizmu. Koniuszy czasami nazywał pomnik Pierre, co świadczy o kluczowym znaczeniu wielokulturowego dziedzictwa pionierów w przesłaniu dzieła, jak zresztą podkreślał sam Trudeau. Nieprzypadkowe wydaje się używanie nazwy Skała zamiennie z tytułem Pierre, w nawiązaniu do etymologii wywodzącej to imię z petrus, oznaczającego skałę właśnie. W niższych partiach można zobaczyć dwie pary małżeńskie. U podstawy znajdują się profile Zofii (bratanicy Xawerego Dunikowskiego) i Edwarda Koniuszych, a na sąsiedniej płaszczyźnie Kolankowskich, właścicieli galerii w Niagara Falls i W & W Gallery w Toronto (kolekcjonerzy dzieł Kureleka oraz Koniuszego, wreszcie inicjatorzy pomnika). Polski rzeźbiarz trzykrotnie organizował wystawy indywidulane w ich galeriach (1967, 1971, 1973).

Rzeźbiarz operuje obrazami z repertuaru Kureleka, zwłaszcza z jego ilustracji do książki The Ukrainian Pioneer (wyd. Niagara Falls 1980) opowiadającej historię ukraińskiego osadnictwa w Kanadzie. Pomnik można również uważać za swego rodzaju odpowiedź polskiego artysty na książkę Kureleka The Polish Canadians (wyd. Montreal 1981). Prymitywizująca, a zarazem kunsztownie ozdobiona reliefami forma, przywołująca na myśl uroczystą stelę, jest echem formuły pomnikowej  Dunikowskiego z lat 50. XX w. Dunikowski, uważając Koniuszego za swojego najlepszego ucznia i wysoko ceniąc jego umiejętności pracy w kamieniu, wytypował go do realizacji płaskorzeźb w Pomniku Czynu Powstańczego na Górze św. Anny. Jest prawdopodobne, że w jednej z nielicznych realizacji na ziemi kanadyjskiej punktem wyjścia dla Koniuszego była forma tego pomnika.


 A. Pawłowski, Edward Koniuszy the sculptor, Toronto 1988

Autor opracowania

Łukasz Pisarzewski